Τι  σημαίνει προσχολική εκπαίδευση στην εποχή μας;

Η φράση στην «εποχή μας» την οποία πολύ σωστά βάζετε στην ερώτηση σας, θέτει τη βεβαιότητα ότι η εκπαίδευση οφείλει να συγχρονίζεται με την κοινωνία και τις αλλαγές που προκύπτουν. Στην εποχή της πανδημίας αναδύθηκαν ουσιαστικά ζητήματα για την εποχή μας με κρισιμότερο, κατά τη γνώμη μου, αυτό της ανάδειξης του εαυτού αλλά μέσα από τη δυσκολία συνύπαρξης με τους άλλους. Τα τελευταία χρόνια οι άνθρωποι εξωτερικεύουμε με σθένος τις επιθυμίες και απόψεις μας. Τα «δοσμένα» κοινωνικά «πρέπει» έχουν χαλαρώσει και οι πράξεις βασίζονται στις επιλογές μας. Κανείς όμως δεν μας είχε προετοιμάσει για το πώς να παραμένουμε ο εαυτός μας αλλά μέσα από συλλογικούς κανόνες και περιορισμούς και δίχως ταυτόχρονα να βλάπτουμε τους άλλους. Ακόμη και με τους σημαντικούς «άλλους» με τους οποίους εμείς έχουμε επιλέξει να συνυπάρχουμε και που κανείς δεν μας τους επέβαλλε. Η πανδημία ανέδειξε το σύνθετο αυτό ζήτημα και την ανάγκη για μια εκπαίδευση ελεύθερων και υπεύθυνων ταυτόχρονα ανθρώπων. Η προσχολική αγωγή ως επιστήμη είναι η αφετηρία της εκπαίδευσης του ανθρώπου, διαχρονικά συνδέεται με τις  ανάγκες της κοινωνίας αλλά στις μέρες μας έχει ηθική υποχρέωση να κινηθεί αυτόνομα προς έναν διαφοροποιημένο προσανατολισμό: «Το παιδί ως υποκείμενο και σε ρόλο υπεύθυνο για τη ζωή του».

Μα αυτό δεν υποστηρίζεται εδώ και χρόνια όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά διεθνώς;

Αυτό υποστηρίζεται, αλλά αν δούμε προσεκτικά την ιστορία οι εκπαιδευτικές πολιτικές δεν ήταν ποτέ ουσιαστικά από την πλευρά του παιδιού, με τη λογική δηλαδή του «τι ωφελεί το παιδί μέσα από τα μάτια του ίδιου του παιδιού». Το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα η προσχολική εκπαίδευση έγινε ανάγκη και πραγματικότητα αλλά με προτεραιότητα την είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας και την παραγωγή, άρα αν το σκεφτείτε η αναγκαιότητα της προσχολικής αγωγής για την κοινωνία ορίστηκε από οικονομικούς/κοινωνικούς παράγοντες, δίχως να αμφισβητείται το όφελος για το παιδί αλλά μέχρι εκεί. Στις αρχές του 21^ου αιώνα και έως πρόσφατα ο ΟΟΣΑ επικεντρώνεται στο σημαντικό πλέον αντισταθμιστικό ρόλο της παιδοκεντρικής προσχολικής αγωγής και εκπαίδευσης για τις κοινωνίες διεθνώς (φτώχεια, διακρίσεις, διαφορετικότητα, προσβασιμότητα). Είναι σημαντικό που στην αντίληψη των κοινωνιών όλα αυτά είναι αναγκαίοι και αδιαμφισβήτητοι στόχοι διασφάλισης ποιότητας αλλά είναι από μιαν άλλη διάσταση, όχι από την παιδαγωγική. Η παιδαγωγική φαίνεται λίγο ως ένα ωραίο περιτύλιγμα και όχι ως ένα περιεχόμενο με τη δική του υπόσταση. Δεν θα έπρεπε όμως να είμαστε ακόμη εκεί. Τα τελευταία χρόνια ακούμε συνεχώς για δημοκρατικά προγράμματα όμως αυτό θα παραμείνει ρητορεία αν δε δούμε σοβαρά το παιδί ως δρών υποκείμενο που έχει δικαίωμα σε μιαν εκπαίδευση προσανατολισμένη στις πραγματικές ανάγκες του και στο δικαίωμα να ωφεληθεί στο μέγιστο βαθμό από αυτή. Μια νέα κοινωνιολογική και παιδαγωγική τάση εμφανίζεται στα εκπαιδευτικά προγράμματα στην προσχολική ηλικία διεθνώς και ιδιαίτερα στις σκανδιναβικές χώρες. Κοινωνιολογία και Παιδαγωγική φαίνεται να συναντιούνται πάνω στη νέα αυτήν ανάγκη.

Πείτε μας δύο λόγια

Αρχικά, αυτά τα μοντέλα αμφισβητούν τις υπάρχουσες εκπαιδευτικές πολιτικές που βλέπουν το παιδί ως οικονομική μονάδα όπως προαναφέρθηκε. Επίσης αμφισβητούν και παιδαγωγικά μοντέλα προγραμμάτων που βασίστηκαν στην ερμηνεία του παιδιού αποκλειστικά μέσα από τα στάδια ανάπτυξης (βιολογική προσέγγιση). Τα νέα αυτά μοντέλα λαμβάνουν μεν υπόψη τους κοινωνικοπολιτισμικούς και αναπτυξιακούς παράγοντες αλλά δεν εκκινούν από αυτούς.  Αυτό που διαφοροποιεί τη νέα αυτή δημοκρατική προσέγγιση είναι η αξία που αποδίδει  στα κίνητρα του παιδιού ως άτομο. Και το κίνητρο είναι πάντα αυτό που ο ίδιος ο άνθρωπος βούλεται να κατανοήσει και που έχει νόημα για εκείνον, όχι αυτό που ορίζεται απ’ έξω. Η γνώση εδώ δεν μεταβιβάζεται αλλά χτίζεται μαζί με το παιδί μέσα από μια νέα παιδαγωγική προσέγγιση που έχει μέσα πολύ αλληλεπίδραση με παιδιά και ενήλικες αλλά και νέες διδακτικές πρακτικές.

Οι προηγούμενες παιδαγωγικές προσεγγίσεις είχαν άλλα χαρακτηριστικά;

Με τα «αναπτυξιακά κατάλληλα προγράμματα», έναν όρο που ακούμε πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια, πολλοί εκπαιδευτικοί διδάσκουν επειδή νιώθουν ότι πρέπει να επιβεβαιώσουν μια ντετερμινιστική θεωρία που βασίζεται σε θεωρητικά ορόσημα της ψυχολογίας και βιολογίας. Με επικέντρωση όμως σε αυτά, προδιαγράφουμε την πορεία του παιδιού στο σχολείο δίχως όμως να παρατηρούμε, να «βλέπουμε» στο μικρό παιδί τον  άνθρωπο που έχουμε μπροστά μας, τη βούληση και τα ατομικά χαρακτηριστικά του. Δεν μας απασχολεί το «γιατί» και το «πώς» μαθαίνει (ή δεν μαθαίνει!) και πώς συμπεριφέρεται, αφού υπάρχει η επιστήμη της ψυχολογίας. Η ψυχολογική ερμηνεία τελικά κυριάρχησε ως πρακτική και απουσίασε η βασική μας ευθύνη να διδάξουμε όπως ορίζει η επιστήμη μας, στη νέα εποχή της. Ξέρετε συνήθως αυτό συμβαίνει δίχως να έχουμε επίγνωση. Νομίζουμε ότι τα παιδιά ευχαριστιούνται να μαθαίνουν μόνο και μόνο επειδή η  μέθοδος έχει χαρακτηριστεί με τον όρο παιδοκεντρική ή επειδή την προτείνει το Αναλυτικό Πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας, αλλά τελικά λίγα καταλαβαίνουμε για τη διαδικασία της μάθησης έτσι όπως αυτή συμβαίνει μέσα στο άτομο, στην πράξη. Στη νέα δημοκρατική παιδαγωγική προσέγγιση έμφαση δίνεται στο ότι τα παιδιά πρέπει να εκπαιδευτούν ώστε να έχουν τον έλεγχο του εαυτού τους στην μαθησιακή διαδικασία, να αναγνωρίζουν προβλήματα, να σκέφτονται με μέθοδο πάνω σ’ αυτά, να εκφράζονται, να τεκμηριώνουν απόψεις, να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεων τους μέσα στο σχολείο και στις σχέσεις τους με ενήλικες και συνομήλικους. Με δύο λόγια να ξέρουν τι είναι αυτό που μαθαίνουν και γιατί το μαθαίνουν.

Ο ρόλος του παιδαγωγού

Η μαθησιακή διαδικασία που εκκινεί από τα παιδιά (child initiated pedagogy) μπορεί να ειδωθεί στο πλαίσιο καθημερινής αλληλεπίδρασης και μόνο σε ένα «ανοιχτό» περιβάλλον που ευνοεί την ελεύθερη λειτουργία των παιδιών, όπου ο κόσμος που ανακαλύπτουν καθημερινά (6 ώρες μ.ο.! ) μέσα σε αυτό, τα σχόλια, οι ερωτήσεις, οι δημιουργίες αλλά και οι σιωπές τους, καταγράφονται και αναλύονται με επαγγελματισμό και τεχνογνωσία από τους παιδαγωγούς για να φωτίσουν την παιδαγωγική ερμηνεία και κατανόηση. Στη συνέχεια από τη θέση τους οι εκπαιδευτικοί έχουν υποχρέωση να ωθήσουν, να  ενισχύσουν σε βαθύτερες γνωστικές  κατευθύνσεις τα παιδιά με νέες διδακτικές μεθόδους που ευνοούν μια μάθηση με  νόημα  για τον άνθρωπο. Προχωρούμε πλέον από τον ορισμό παιδοκεντρικό (child centered) στον ορισμό «εκπαίδευση που εκκινεί από το παιδί». Μεγάλη και ουσιαστική διαφορά όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη. Τα προγράμματα που σκοπό έχουν να εκπαιδεύσουν τα παιδιά να έχουν τον έλεγχο της ζωής τους μέσα στο σχολείο, είναι απαιτητικά όσον αφορά το ρόλο του παιδαγωγού: προϋποθέτουν τεχνογνωσία, επαγγελματισμό, κατάρτιση σε σύγχρονες παιδαγωγικές πρακτικές (σχεδιασμός, αξιολόγηση) και φυσικά δέσμευση. Τι νόημα έχει ένα δημοκρατικό πρόγραμμα για παιδιά όταν ο εκπαιδευτικός δεν υπάρχει ως υποκείμενο μέσα σε αυτό, όταν νιώθει ότι του το επιβάλλουν έξωθεν;  Είναι όμως γεγονός και αποδεικνύεται από την έρευνα ότι όλο και περισσότεροι πλέον εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων και  σε όλο τον κόσμο ενδιαφέρονται για νέες διδακτικές και παιδαγωγικές προσεγγίσεις οι οποίες συνδέονται με αυτόν τον προσανατολισμό. Η ειδοποιός διαφορά είναι πώς οι ίδιοι έχουν αναγνωρίσει την ανάγκη μιας τέτοιας εκπαίδευσης αλλά και την ηθική υποχρέωση και ευθύνη τους.

Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποιες νέες διδακτικές πρακτικές;

Θα αναφέρω αυτές με τις οποίες έχω επιλέξει να δουλεύω τα τελευταία χρόνια και τις οποίες θεωρώ πολύ σημαντικές, επειδή τα ίδια τα παιδιά, από τις μικρές ακόμη ηλικίες, καταλαβαίνουν το όφελος που έχουν στη ζωή τους.

• Η επίλυση προβλήματος γνωστή ως problem solving, όχι με την περιορισμένη χρήση των μαθηματικών στο σχολείο αλλά με την ευρύτερη έννοια η οποία αφορά καταστάσεις.
• Η ομαδοσυνεργατική μέθοδος όπου τα παιδιά εκπαιδεύονται να λειτουργούν αυτόνομα και υπεύθυνα σε ομάδες σε όλο το φάσμα λειτουργίας του σχολείου στις οργανωμένες αλλά και ελεύθερες δραστηριότητες.
• Η κοινωνική εκπαίδευση των παιδιών σε στρατηγικές αυτόνομης επίλυσης και διαχείρισης συγκρούσεων στο ελεύθερο παιχνίδι ή στο διάλλειμα. Δεν αρκούν πλέον απλά κάποιες δεξιότητες(social skills) αλλά συστηματική εκπαίδευση πάνω σε στρατηγικές του ίδιου του ατόμου(social competence) έτσι ώστε να υπάρχει αποτελεσματικότητα αλλά και συνέχεια για τη ζωή του.

Όλα αυτά μπορούν να ξεκινήσουν από το νηπιαγωγείο;

Μα το νηπιαγωγείο και ο παιδικός σταθμός είναι τα ιδανικά περιβάλλονται για να σχεδιάσεις και να υλοποιήσεις τέτοιου είδους προγράμματα. Είναι εκεί που οι σχέσεις των παιδιών, οι γνήσιες και αυθεντικές, δημιουργούν το ισχυρότερο κίνητρο για μάθηση αλλά είναι και το πιο υψηλό και ανταποδοτικό σημείο της πορείας ανάπτυξης του ανθρώπου.

Χρειάζεται όλη αυτήν η τεχνογνωσία; Δεν αρκεί  η  αγάπη για το παιδί;

Η τεχνογνωσία είναι ένα από τα διάφορα συστατικά του επαγγελματισμού. Επαγγελματίας εκπαιδευτικός όμως, είναι μόνον αυτός που υπολογίζει και σέβεται το παιδί στην πράξη και όχι στα λόγια. Το λες αγάπη …..

Σας ευχαριστώ

* Η Αρχοντία Καθάριου αποφοίτησε από τη Σχολή Νηπιαγωγών του Παιδαγωγικού Τμήματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και είναι κάτοχος MSc στην Ειδική Αγωγή «Ψυχοπαιδαγωγική της Ένταξης» (ΑΠΘ.) Έχει εξειδίκευση στην Πρώιμη Ανίχνευση και Παρέμβαση (ΚΔΒΜ) του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας. Εδώ και 30 χρόνια λειτουργεί  στη Λάρισα το Ιδιωτικό Νηπιαγωγείο «ΑΡΧΟΝΤΙΑ ΚΑΘΑΡΙΟΥ» το οποίο βραβεύτηκε το 2012 από το θεσμό «Αριστεία και Ανάδειξη Καλών Πρακτικών στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση».  Έχει γράψει το παραμύθι «Το ποδήλατο της όχθης του χρόνου».