Γιώργος Μπάρμπας

επικ. καθηγητής ειδικής εκπαίδευσης, Α.Π.Θ.  

Αρχοντία Καθάριου

Διευθύντρια ιδιωτικού νηπιαγωγωγείου                     

                                                                    
Όπως όλοι οι γονείς του σχολείου γνωρίζουν, εδώ και τέσσερα χρόνια υλοποιείται ένα παιδαγωγικό πρόγραμμα που έχει ως κεντρική επιδίωξη να αναπτύξει την ικανότητα και την ευθύνη των παιδιών στην ατομική και συλλογική τους λειτουργία, έννοιες που ακούμε κάθε μέρα πλέον μέσα στην οικουμενική κρίση που βιώνουμε. Με συνεχή και συστηματικό τρόπο επιδιώξαμε να εξηγήσουμε στους γονείς τόσο την αναγκαιότητα, όσο και το περιεχόμενο αυτού του προγράμματος. Και πρέπει να πούμε ότι οι γονείς στην πλειονότητά τους, βλέποντας και τα θετικά αποτελέσματα στα παιδιά τους, στάθηκαν πλάι και μαζί σ’ αυτή την προσπάθεια. Πρακτικά με το πρόγραμμα αυτό εκπαιδεύουμε τα παιδιά να πάρουν τα ίδια την ευθύνη των σχέσεων τους με τους συνομηλίκους τους σε όλες τις μεταξύ τους λειτουργίες και δράσεις, να αποκτήσουν την ικανότητα να επιλύουν τις μεταξύ τους διαφορές και συγκρούσεις με τρόπο ώστε να ικανοποιείται και το ίδιο το παιδί αλλά και τα άλλα˙ να αναπτύξουν την ικανότητα να επιλύουν συλλογικά μια μεγάλη γκάμα προβλημάτων που συναντούν στη ζωή τους, έτσι ώστε να μπορούμε ουσιαστικά να λέμε ότι αναλαμβάνουν την ευθύνη της ατομικής και συλλογικής λειτουργίας τους και είναι σε θέση να τη φέρουν σε πέρας.

Η σημασία της ατομικής ευθύνης στην πραγματικότητα της επιδημίας

Οι συνδέσεις αυτού του στόχου με την πραγματικότητα έρχονται στο μυαλό μέσα από τα βιώματα των ημερών, όπου ζούμε πολλά και πρωτόγνωρα πράγματα. Αλλά πριν μιλήσουμε για τις συσχετίσεις ή τις συνδέσεις, έχει σημασία να σταθούμε σ’ αυτή τη νέα πραγματικότητα της κοινωνίας και ιδιαίτερα σ’ ένα από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά της: στη σημασία της ατομικής μας ευθύνης για τη συνολική πορεία της επιδημίας, για τη ζωή και το θάνατο πολλών γνωστών μας αλλά και άγνωστων συνανθρώπων μας. Είναι αυτό που ζητιέται και συζητιέται περισσότερο. Είναι αλήθεια, όπως φαίνεται από όσα ακούμε και διαβάζουμε, ότι η μεγάλη πλειοψηφία των συμπολιτών μας αναγνώρισε και πήρε αυτή την ευθύνη. Ανταποκρίθηκε στα μέτρα περιορισμού που επιβλήθηκαν. Κι αυτό δεν είναι λίγο. Όχι μόνο για την προσπάθεια να περιοριστεί η γρήγορη εξάπλωση της επιδημίας. Αλλά και γιατί μια τέτοια στάση δεν ήταν το σύνηθες στην κοινωνική μας συμπεριφορά. Μάλλον ήταν σπάνιο, αν όχι πρωτοφανές και δημιούργησε μια αίσθηση αισιοδοξίας, τόσο για την εξέλιξη της επιδημίας, όσο και για το ότι κάτι αλλάζει και θα αλλάξει στην κοινωνική μας λειτουργία μετά την επιδημία. Και για μεν την επιδημία, δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε κάποια εκτίμηση. Αυτό είναι υπόθεση των ειδικών και του χρόνου που κυλά. Όλοι οι υπόλοιποι μπορούμε να ελπίζουμε με ιδιαίτερα συγκρατημένη αισιοδοξία. Άλλωστε οι ειδήσεις από άλλα μέρη του κόσμου δεν μας επιτρέπουν κάτι διαφορετικό. Θα αφήσει, όμως, αυτή η συμπεριφορά κάποιο ίχνος στην μετά την επιδημία εποχή; Θα ήταν παρακινδυνευμένη η αυτόματη μεταφορά της σημερινής κοινωνικής συμπεριφοράς στο αύριο. Θέλει να δει κανείς προσεκτικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του σήμερα και τις διαφορές ή ομοιότητες με το αύριο.

Πήραμε την ατομική ευθύνη για το σύνολο της κοινωνίας αναγνωρίζοντας την ανάγκη της. Γιατί η αναγνώριση της ανάγκης είναι η πρώτη βασική προϋπόθεση για να αναλάβει κάποιος μια ευθύνη. Αναγνωρίσαμε την ανάγκη καθώς πεισθήκαμε ότι είναι θέμα ζωής και θανάτου. Σε μια άλλη κατάσταση, που δεν θα διακυβεύεται η ζωή, μια κατάσταση πιο κοντά στην καθημερινότητα της ζωής μας, θα αναγνωρίσουμε άραγε την ανάγκη της ατομικής μας ευθύνης απέναντι στο σύνολο της κοινωνίας;

• Αναγνωρίσαμε την ανάγκη του περιορισμού και αυτοπεριορισμού της ελευθερίας μας ως αναγκαίου κακού. Έτσι βιώνεται κατά κανόνα σήμερα. Και πολύ πιθανό, όταν τελειώσει αυτή η περιπέτεια, πολλοί να βγάλουν ένα “ουφ” και να στρέψουν τα μάτια μακριά από αυτή τη γκρίζα περίοδο της ζωής τους. Μήπως όμως δεν είναι ακριβώς έτσι; Για να είμαστε ελεύθεροι αύριο πρέπει πρώτα να ζούμε, να μην πεθάνουμε. Άρα ο αυτοπεριορισμός της ελευθερίας σήμερα για τη διασφάλιση της ζωής είναι τελικά μια επιλογή ελευθερίας για το αύριο του καθενός, όσο και του συνόλου της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, αυτός ο περιορισμός δεν είναι –κυρίως- ένα αναγκαίο κακό, αλλά μια απολύτως αναγκαία επιλογή για να είμαστε ελεύθεροι αύριο σε μια κοινωνία ζωντανών. Ας πάρουμε υπόψη μας ότι εμείς δεν επιλέγουμε κατά κανόνα τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζούμε. Επιλέγουμε όμως τον τρόπο με τον οποίο θα τις διαχειριστούμε.
• Αυτό που βιώνουμε σήμερα βάζει εκ νέου το ερώτημα του νοήματος της ελευθερίας. Η ελευθερία ως απεριόριστο ατομικό δικαίωμα είχε ήδη φτάσει σε ακραία αρνητικά όρια, με συμπεριφορές που η κοινωνία φαινόταν όμως να ανέχεται. Η ανάδειξη της ζωής ως κρίσιμου άμεσου πρακτικού διακυβεύματος επανατοποθετεί στη συνείδηση και στην πράξη των ανθρώπων το νόημα της ελευθερίας. Όχι με την παλιότερη αντίληψη ότι η ελευθερία του ενός σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Αυτή την αντιθετική και ανταγωνιστική αντίληψη έρχεται να την ανατρέψει η σημερινή πραγματικότητα. Η υγεία και η ζωή του ενός προϋποθέτει την υγεία και τη ζωή του άλλου. Κατ’ αναλογία λοιπόν η ελευθερία του ενός υπάρχει στο βαθμό που προϋποθέτει την ελευθερία του άλλου. Αυτή η αντίληψη προσεγγίζει την ελευθερία μέσα από τη σχέση των ανθρώπων και όχι μέσα από την ανταγωνιστική ατομική περιχαράκωση του καθενός και αναδεικνύει το ολοκληρωμένο νόημα της ατομικής ευθύνης.
• Όταν παίρνεις μια ευθύνη έχεις ανάγκη να δεις στο τέλος αν άξιζε τον κόπο το κόστος που πλήρωσες. Εδώ δεν το έχουμε δει ακόμα, γιατί δεν φτάσαμε στο τέλος. Τελικά θα κρατηθεί χαμηλά ο ρυθμός εξάπλωσης της επιδημίας, όπως επιδιώκουν τα μέτρα ή όχι; Το κόστος που πληρώνουμε ατομικά ο καθένας δεν είναι λίγο. Θα έχουμε το αποτέλεσμα που ισορροπεί αυτό το κόστος; Θα φανεί. Αν δεν έχει, θα μείνει μια στυφή γεύση στο στόμα. Τόσος κόπος και πόνος άδοξα. Αν όμως έχει, τότε η ικανοποίηση που θα νιώσουμε όχι μόνο θα ισοφαρίσει αυτό το κόστος αλλά πολύ πιθανόν να ενισχύσει την επιλογή να συνεχίσουμε να λειτουργούμε με αυτόν τον τρόπο. Η ικανοποίηση από το αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας, για την οποία πήραμε και εμείς την ευθύνη, μας ψηλώνει, μειώνει το φόβο της ευθύνης, δυναμώνει τη θέση μας μέσα στους άλλους, μας επιβεβαιώνει σ’ αυτούς. Η ικανοποίηση από ένα καλύτερο αποτέλεσμα για μας μέσα στη σχέση με τους άλλους, και όχι κάποια αόριστη ηθική επιταγή, μπορεί να ενισχύσει τη συλλογικότητα, τη δυνατότητα να βλέπουμε τον άλλο, να είμαστε ο εαυτός μας μέσα στο “εμείς”.
• Μια τελευταία επισήμανση. Το να πάρεις την ευθύνη με ορίζοντα τους άλλους έχει αντίκρισμα όταν έχεις και την ικανότητα να τη φέρεις σε πέρας. Αλλιώς είναι όχι μόνο χωρίς αποτέλεσμα αλλά θα γυρίσει και μπούμερανγκ. Εδώ, στην περίπτωση της επιδημίας, τα πράγματα είναι σχετικά απλά για μας. Κάποιος άλλος –το κράτος και οι αρμόδιοι- μας υπέδειξαν πώς να χειριστούμε αυτή την ευθύνη: “μένουμε μέσα” με όλες τις λεπτομερείς και σαφείς οδηγίες που αυτό περιλαμβάνει. Δεν απαιτήθηκε καμία ιδιαίτερη ικανότητα. Σε άλλες όμως περιπτώσεις απαιτείται. Και εκεί είμαστε συχνά γυμνοί και αδέξιοι.

Αν λοιπόν σκεφτόμαστε το “μετά” και το τι θα αφήσει το βίωμα αυτής της σκληρής περιπέτειας, χρειάζεται να πάρουμε υπόψη μας όλα αυτά τα στοιχεία που αναδεικνύει η σημερινή πραγματικότητα και να τα δούμε σε άλλες καταστάσεις, όχι τόσο κρίσιμες όπως η σημερινή. Τα σημερινά βιώματα θα αφήσουν σίγουρα το ίχνος τους, θετικό ή αρνητικό. Αλλά δεν είναι σε θέση από μόνα τους να αλλάξουν μια νοοτροπία, συνήθειες αιώνων, την κουλτούρα μας. Μπορεί να ενισχύσουν τον προβληματισμό αλλά μην περιμένουμε δραματικές αλλαγές. Αυτό απαιτεί βάθος χρόνου. Απαιτεί κατ’ αρχάς να αναγνωρίσουμε την ανάγκη τους, όχι μόνο σε εξαιρετικές καταστάσεις, όπως η σημερινή, αλλά στην καθημερινή μας ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις. Κι αυτό θα γίνει μέσα από συστηματική εκπαίδευση, εξάσκηση, προβληματισμό, δημόσιο διάλογο. Θα γίνει σ’ αυτούς που αναγνωρίζουν την ανάγκη τους, λιγοστούς ίσως σήμερα, περισσότερους στην πορεία του χρόνου. Θα γίνει σε ένα κράτος που θα πείθει για τους θεσμούς και την εφαρμογή τους, που θα είναι ο πρώτος διδάξας στη συνέπεια απέναντί τους. Θα γίνει στο βαθμό που η ίδια η εκπαίδευση αναγνωρίσει αυτήν την προτεραιότητα και θέσει ανάλογους παιδαγωγικούς στόχους.

Πώς συνδέονται όμως τα παραπάνω με ένα παιδαγωγικό πρόγραμμα και ειδικά σε παιδιά προσχολικής ηλικίας;

Έχοντας αναγνωρίσει πολύ πριν έρθει η επιδημία αυτές τις ανάγκες στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω, σχεδιάσαμε μαζί με την παιδαγωγική ομάδα του σχολείου ένα αντίστοιχο παιδαγωγικό πρόγραμμα, το οποίο εφαρμόζουμε εδώ και τέσσερα χρόνια. Το πρόγραμμα αυτό βασίζεται σε μια βασική κοινωνιολογική προσέγγιση που βλέπει το παιδί, όπως και κάθε άνθρωπο, ως υποκείμενο, ως πρόσωπο που διαμορφώνει το νόημα των καταστάσεων μέσα στις σχέσεις του με τους άλλους και τον εαυτό του και επιλέγει την αντίδρασή του σ’ αυτές. Έχει την ευθύνη των επιλογών και των πράξεών του. Έτσι αναδεικνύεται ως βασικό στοιχείο του προγράμματος μας η σχέση ελευθερίας, ατομικής ευθύνης και ικανότητας διαχείρισής της. Αναγνωρίσαμε ότι η ελευθερία της ατομικής έκφρασης και επιλογής, που αποτελεί σταθερό πλέον γνώρισμα της κοινωνίας μας όπως και όλου του δυτικού κόσμου, δεν μπορεί να υπάρξει και να ωριμάσει δίχως την αναγνώριση και τον σεβασμό της ελευθερίας του άλλου. Ό,τι δηλαδή αναδεικνύει εκρηκτικά η σημερινή κρίση.

Δύο κρίσιμα σημεία του προγράμματος:

• Να μπορέσει το παιδί, ακόμη και από αυτή την ηλικία του αναπτυξιακού σταδίου του εγωκεντρισμού, να δει την ευθύνη που έχει το ίδιο στο να λειτουργήσει ομαλά το σύνολο, η παρέα, η τάξη. Μέσα από αυτό να ωφεληθεί κι εκείνο, να νιώσει ότι ψηλώνει για την συμμετοχή του σε αυτή την κατάσταση. Κι αυτό να γίνει με τρόπο που να διασφαλίζει την έκφραση της δικής του επιθυμίας και ανάγκης σε αρμονία με την επιθυμία και την ανάγκη της ομάδας. Να μπορεί να λύνει αντιθέσεις και αντιφάσεις που γεννιούνται φυσιολογικά από τις διαφορετικές επιθυμίες και ανάγκες. Αυτό προϋποθέτει ότι η έκφραση της επιθυμίας αντιμετωπίζεται ως αναφαίρετο δικαίωμα του παιδιού. Δεν υπάρχει ηθική νουθεσία, γιατί το μικρό παιδί δεν έχει ακόμη “ηθικό πρόσημο” στην πράξη του. Για παράδειγμα, δεν είναι “πλεονέκτης” ή “κακόβουλος” άνθρωπος ένα νήπιο που αρπάζει ένα παιχνίδι από ένα άλλο, που λέει στον συνομήλικο “δε σε παίζω γιατί δεν μου δίνεις το παιχνίδι”. Το μικρό παιδί έχει ανεπεξέργαστες, αυθεντικές αντιδράσεις και συμπεριφορές. Η υλοποίηση όμως της επιθυμίας είναι αυτό που προκαλεί τη σύγκρουση με την επιθυμία του άλλου και τη δυσκολία της διαχείρισής του. Είναι ένα πρόβλημα που θα συναντήσει στη ζωή του και η διαχείριση του είναι που θα το ωριμάσει αργότερα σαν άνθρωπο.
• Κι εδώ είναι ένα δεύτερο κρίσιμο και επίκαιρο σημείο του προγράμματος που αναδεικνύει το άτομο αλλά μέσα στο “εμείς”. Στόχος από την αρχή είναι να εκπαιδεύσουμε το παιδί να επιλύει διαφορές, να κατανοήσει πότε η επιθυμία του δεν μπορεί να υλοποιηθεί, γιατί παραβιάζει τους κανόνες που έβαλε η ίδια η ομάδα, πότε αισθάνεται ότι βλάπτει τους άλλους, τους οποίους όμως στον αντίποδα ΕΠΙΛΕΓΕΙ να θέλει στην καθημερινότητα του. Αντιφάσεις δηλαδή που βιώνουμε οι ενήλικες συστηματικά και που αποκάλυψε η σημερινή κρίση. Και εδώ αναδεικνύεται πόσο αρμονικά και ρεαλιστικά βαδίζει το πρόγραμμα αυτό με την πραγματικότητα. Αν δεν αναγνωρίσεις την ανάγκη να πράξεις κάτι που θα σε ωφελήσει δεν μπορείς να φερθείς με επίγνωση ευθύνης.

Υλοποιούμε το πρόγραμμα αυτό σε όλες τις πτυχές της σχολικής ζωής. Όχι μόνο στο ελεύθερο παιχνίδι (και με τον τρόπο που εμείς διαμορφώσαμε για τη λειτουργία του), που είναι η αρένα των σχέσεων για τα παιδιά και τόπος εκπαίδευσης στην επίλυση των μεταξύ τους συγκρούσεων. Αλλά και στις οργανωμένες μαθησιακές δραστηριότητες, όπου τα παιδιά εργάζονται σε ομάδες. Ακούγεται πολύ δημοκρατικό αλλά για το παιδί συνιστά πρόκληση και δυσκολία. Δυσκολία να βγει να υποστηρίξει την άποψη του στην ομάδα, να μιλήσει πάνω στο περιεχόμενο, να δεχθεί κριτική, να πείσει τους άλλους με επιχειρήματα για την άποψη του. Και όταν η ομάδα τα καταφέρνει ενισχύεται το κίνητρο για συλλογική λειτουργία αφού μέσα από αυτήν “ψηλώνει” το ίδιο το παιδί.

Και φυσικά το πρόγραμμα περιλαμβάνει όλους τους τομείς συλλογικής λειτουργίας μέσα στο σχολείο . Αν με τη συμπεριφορά μου για παράδειγμα στην αίθουσα, στο διάδρομο, στην τουαλέτα απειλείται η ασφάλεια των άλλων τότε η ασυδοσία ή η αυθαιρεσία φοράει καπέλο στην ελεύθερη λειτουργία της ομάδας. Γιατί πώς να αισθανθώ ελεύθερος, όταν νιώθω φόβο από την συμπεριφορά του άλλου, όταν απειλείται η σωματική μου ασφάλεια; Καθόλου εύκολο αλλά εφικτό όταν γίνεται συστηματικά και ισότιμα για όλους . Το πώς αναδεικνύονται αυτά και πώς δεσμεύονται με επίγνωση τα παιδιά πάνω σε πραγματικά περιστατικά της ζωής τους, αυτό έχει να κάνει με την παιδαγωγική και διδακτική μεθοδολογία μας. Διαπιστώσαμε όμως την δυνατότητα των μικρών παιδιών να ανταποκριθούν με διάθεση και ικανότητα σ’ αυτό. Εισπράξαμε παράλληλα τη θετική εκτίμηση των γονιών μέσα από τις δικές τους εμπειρίες για το όφελος στη ζωή των παιδιών τους.

Η σημερινή κρίση που ζούμε ήρθε πιο γρήγορα και πιο πιεστικά να βάλει σε όλους μας αυτά τα ερωτήματα. Για το σήμερα αλλά και για το αύριο. Μπορεί, λοιπόν, να λειτουργήσει ως ευκαιρία να τα σκεφτούμε, να τα συζητήσουμε και να πάμε ένα βήμα παραπέρα. Μπορεί να λειτουργήσει ως ευκαιρία να επανα-προσανατολίσουμε και νοηματοδοτήσουμε τους στόχους της εκπαίδευσης. Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για να είναι ωφέλιμο και ανταποδοτικό οφείλει να βλέπει τον άνθρωπο στο τώρα για το αύριο της ζωής του. Και το πρόγραμμα αυτό αγαπητοί γονείς συνάντησε την κοινωνία νωρίτερα από ό,τι υπολογίζαμε πριν τέσσερα χρόνια.

(Το κείμενο αυτό βασίστηκε στο άρθρο «Τελικά αξίζει τον κόπο σήμερα η ατομική ευθύνη; Η αρχή μιας νέας αφήγησης» που δημοσιεύτηκε στο bestoflarissa.gr)